ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Ο Δημήτρης αναλύει τις ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΟΥ
του Τεντ Τσιανγκ

«Η πραγματικότητα είναι ένας υπέροχος τόπος για να επισκεφτεί κανείς,
όχι όμως για να ζήσει». Ρ. Μπάρτ

Στο παρόν διάλειμμα από τα εξουθενωτικά ταξίδια της στυγνής πραγματικότητας, οικοδεσπότης είναι μια μορφή της σύγχρονης Επιστημονικής Φαντασίας (ΕΦ), ο Τεντ Τσιανγκ. Είναι ένας συγγραφέας που τον χαρακτηρίζει η πυκνότητα! Ξέρει τι θέλει να πει και πραγματεύεται κάθε φορά το θέμα του με τρόπο σχεδόν εξαντλητικά επιστημονικό, παρέχοντας στον αναγνώστη αυτό το ειδικό, σπάνιο λογοτεχνικό ύφος, σαν να διαβάζεις κανείς ένα απολαυστικό δοκίμιο. Η αληθοφάνεια του κειμένου στηρίζεται σε κάποιες αναγνωρίσιμες επιστημονικές εκδόσεις αλλά και ο ίδιος έχει την επάρκεια και το επιστημονικό υπόβαθρο, με βάση τις σπουδές πληροφορικής και το επάγγελμα (κατά δήλωσή του): συντάκτης τεχνικών εγχειριδίων. Άλλωστε, θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί περιστασιακός συγγραφέας. Πράγματι· οι οκτώ ιστορίες που συγκεντρώθηκαν εδώ είναι το σύνολο της παραγωγής του για περισσότερο από μια δεκαετία. Το επίτευγμά του, όμως, είναι αξιοσημείωτο. Αυτές έχουν επάξια κερδίσει τρία Nebula, ένα Hugo και ένα Asimov’s - τα πιο σημαντικά βραβεία της φανταστικής λογοτεχνίας. Και μιλάμε για ιστορίες, διότι ο Τ. Τ. (όπως και ο Μπόρχες) δεν καταδέχτηκε να γράψει μυθιστόρημα. Όχι γιατί η ζωή είναι μικρή για να γράψει κανείς μυθιστόρημα κατά τον μέγα Αργεντινό, αλλά όπως έλεγε και ο ίδιος: «με συμβουλεύουν ότι θα έπρεπε να κάνω τη χάρη στους αναγνώστες μου που θέλουν κάτι περισσότερο, και φοβάμαι πως αν επεκτείνω κάποια από τις σύντομες ιστορίες μου, θα τους κάνω να θέλουν κάτι λιγότερο.
Στα χέρια του Τσιανγκ, η ΕΦ είναι πραγματικά η «λογοτεχνία των ιδεών", όπως έχει πολλάκις θεωρηθεί. Η χαρακτηριστική του είδους "αίσθηση του  θαυμαστού» είναι κυρίαρχη στα κείμενά του. Και ενώ η κλασική φιλοσοφική ΕΦ, όπως αυτή του Asimov και του Sturgeon, είναι ευαίσθητη στον χρόνο με την αναθεώρηση των επιστημονικών δεδομένων της εποχής, θα διαπιστώσουμε ότι οι Ιστορίες της Ζωής σου είναι σχεδόν διαχρονικές και μιλούν άμεσα στον αναγνώστη με το νηφάλιο πάθος του Τσιανγκ. Αυτή η νηφαλιότητα που δεν περισσεύει στους θητεύοντες στον κυνισμό σύγχρονους αμερικανούς συγγραφείς του φανταστικού, πιθανόν να οφείλεται εν μέρει και στην διαφορετική κουλτούρα ανατροφής του, αφού οι γονείς του είναι κινεζικής καταγωγής. Και είναι από αυτούς που έκαναν την αρχή, ώστε μαζί με τον κινεζο-αμερικανό Ken Liou και τον κινέζο Cixin Liou να δώσουν μια ζωηρή πνοή ανανέωσης στην σύγχρονη ΕΦ.

Πίσω από το φίλτρο της μετάφρασης του Δημήτρη Αρβανίτη (ενός από τους σπεσιαλίστες μεταφραστές της ΕΦ), η γλώσσα του T. Τ. χαρακτηρίζεται μάλλον ακριβής παρά πνευματώδης, ακόμη και λιγάκι επίπεδη μερικές φορές. Δεν είναι ένας συγγραφέας που καταβάλλει μεγάλη προσοχή στο στυλ και το ύφος. Κάποιοι θα μπορούσαν ακόμη να πουν ότι η επιλογή των λέξεών του είναι χωρίς έμπνευση και οι διάλογοί του τεχνητοί. Όμως κανείς δεν αμφισβητεί ότι είναι καθαρολόγος, αναλυτικός, και διαθέτει σπουδαίο ταλέντο στην περιγραφές. Οι ιστορίες του είναι όλες καλογραμμένες και η καθεμιά τους εντελώς ξεχωριστή και διακριτή σε σχέση με τις άλλες. Οχτώ ιστορίες, οχτώ διαφορετικοί κόσμοι.
 Εκ πρώτης όψεως ο Τσιαγκ δεν είναι αφηγητής που αφήνεται στο συναίσθημα. Φαίνεται ότι το κείμενό του είναι «αποστειρωμένο» από συναισθήματα, τουλάχιστον τα πρόδηλα και κραυγαλέα συναισθήματα. Στο σύμπαν του Τ. Τ. κυριαρχούν τα πολύπλοκα ζητήματα της γλώσσας, της ανθρώπινης νοημοσύνης, των μαθηματικών και της φυσικής, τα οποία παρέχουν το πλαίσιο της αφήγησης, όπου ο ανθρωπισμός είναι αναπόσπαστο στοιχείο του ορθολογισμού. Ο συγγραφέας δεν κατευθύνει τον αναγνώστη σε τεχνητές αισθηματικές συγκινήσεις αλλά τον υποβάλλει σε καταιγισμό πνευματικών και αισθητικών συγκινήσεων. Κι αν κάποιος διακρίνει ένα ψυχρό κείμενο χωρίς την παρουσία βαθέων ή θερμών συναισθημάτων, είναι αυτός ο ορθολογισμός των χαρακτήρων - και του συγγραφέα - που τους κάνει συναισθηματικούς και ανθρώπινους. Και αυτή η θεώρηση είναι κοινή σε όλες τις ιστορίες.
 Ακολουθούν κάποια σύντομα σχόλια για κάποιες από τις ιστορίες της συλλογής, χωρίς η επιλογή να αποτελεί αξιολογική προτίμηση.

ΚΑΤΑΛΑΒΕ
Η πρώτη εμφάνισή του στα ελληνικά ήταν στο περίφημο θεματικό της ΕΦ περιοδικό ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΟΣ ΠΛΑΝΗΤΗΣ, τον Ιανουάριο του 1997, σε μετάφραση του Χριστόδουλου Λιθαρή.
Η ιδέα της αύξησης της νοημοσύνης με τεχνητά μέσα και της πληρέστερης αξιοποίησης του εγκεφάλου δεν είναι νέα στη φανταστική λογοτεχνία. Υπενθυμίζουμε έργα με παρόμοια θεματολογία: το βραβευμένο (1966) Λουλούδια για τον Άλγκερνον του Daniel Keyes, καθώς και το πιο σύγχρονο (2001) The Dark Fields του Ιρλανδού Alan Glynn, γνωστότερο από τη θαυμάσια μεταφορά του (2011) στον κινηματογράφο με τον τίτλο Limitless με ερμηνευτές τον Μπράντλεϋ Κούπερ και Ρόμπερτ Ντε Νίρο. Επίσης, θεωρητική βάση μπορεί πιθανώς να προσέφερε στο συγγραφέα και το διάσημο (βραβείο Πούλιτζερ) εκλαϊκευμένο δοκίμιο Gödel, Escher, Bach του Douglas R. Hofstadter.
Μια υπέρτερη νοημοσύνη είναι φυσικό να αναζητήσει μια αντάξιά της γλώσσα. Μια γλώσσα όπου ακόμη και ο γραπτός λόγος δε θα αντιστοιχεί απλώς σε μιμητικά γραπτά φωνήματα του προφορικού λόγου, αλλά ίσως σε «λογογράμματα», «καλλιγράμματα» ή ιδεογράμματα. (Άλλη μια κοινή ιδέα σε πολλές από τις ιστορίες του συγγραφέα). Στην παρούσα ιστορία και συγκεκριμένα στη σελίδα 75 του βιβλίου, εμφανίζεται η φράση: «Η ιδέα ενός κολοσσιαίου ιδεογράμματος που θα περιγράφει ολόκληρο το σύμπαν». Εδώ φαίνεται και η επιρροή από τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες και τι πιο κατάλληλη ευκαιρία και αφορμή να παραθέσω ένα σχετικό απόσπασμα από το Άλεφ του παραπάνω υπεραγαπημένου συγγραφέα:
«Αναλογίστηκα ότι, στη γλώσσα ενός θεού, κάθε λέξη θα έπρεπε όχι απλώς να εκφράζει αυτή την άπειρη αλληλουχία των γεγονότων, αλλά και να την εκ¬φράζει μ' έναν τρόπο όχι περιφραστικό, αλλά απερίφραστο· όχι διαδοχι¬κό, αλλά ακαριαίο. Με τον καιρό, η ιδέα μιας θείας φράσης άρχισε να μου φαίνεται παιδαριώδης ή βλάσφημη. Ένας θεός, σκέφτηκα, πρέπει να λέει μόνο μία λέξη, και μ' αυτή τη λέξη να εκφράζεται η πληρότητα. Κανένα φώ¬νημά του δεν μπορεί να είναι έλασσον του σύμπαντος ή ατελέστερο του σύμ¬παντος χρόνου. Οι φιλόδοξες και φτωχές ανθρώπινες λέξεις όλα, κόσμος, σύμ¬παν δεν είναι παρά απόηχοι ή ομοιώματα αυτού του φωνήματος που είναι ισότιμο με μια ολόκληρη γλώσσα ή με όλα όσα μπορεί να περιλαμβάνει μία γλώσσα».
Τι γίνεται όταν εξελιχθεί μια υπερνοημοσύνη, αλλά όχι αντιστοίχως μια υπερηθική προσωπικότητα; Κι αν μια υπερνοημοσύνη θέλει το καλό της ανθρωπότητας. Αυτό αρχίζει και φαντάζει ύποπτο, αν κατανοούμε την αμφισημία της φράσης «καλό της ανθρωπότητας», και έχοντας στοιχειώδη γνώση της ανθρώπινης ιστορίας. Ήδη η νικήτρια «καλή» υπερνοημοσύνη αρχίζει να κάνει τα πρώτα βήματα προς την κόλαση: «τι είναι μερικές ζωές έναντι του γενικού καλού της ανθρωπότητας»;  

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΟΥ
Η συμβουλή έχει αξία: μην κρίνεις ένα βιβλίο από την ταινία του. Πάντως είμαι σχεδόν σίγουρος ότι αν δε γυριζόταν η ταινία με τίτλο Arrival του Ντένις Βιλνέβ, η οποία βασίζεται στην παραπάνω ιστορία, δε θα μεταφραζόταν η παρούσα συλλογή. Παρεμπιπτόντως, η ταινία ήταν καλή και αρκετά διαφοροποιημένη σεναριακά από τον Έρικ Χάιζερερ.  Στην ιστορία, πέραν της πρωτάκουστης θεώρησης του απειροστικού – διαφορικού λογισμού, υπάρχει και ένας ανασχολιασμός και μάλλον θετική στάση του συγγραφέα στην υπόθεση των Sapir και Whorf στη γλωσσολογία. Βασική πρόταση των ανωτέρω είναι ότι η γλώσσα επηρεάζει τη σκέψη. Η γλώσσα, δηλαδή, οδηγεί στην οικοδόμηση της σκέψης κι όχι η σκέψη στην παραγωγή γλώσσας όπως υποστήριζε ο Πιαζέ. Πιο συγκεκριμένα, τίθεται η έννοια της γλωσσικής σχετικότητας, όπου κυριαρχεί η ιδέα ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της γλώσσας και της θεώρησης του κόσμου. «Διαφορετικές γλωσσικές κοινότητες βιώνουν την πραγματικότητα διαφορετικά». Επίσης, η έννοια του γλωσσικού καθορισμού στηρίζεται στην θέση ότι η γλώσσα τελικά καθορίζει τον τρόπο που βλέπουμε την πραγματικότητα, τον τρόπο που την εκλαμβάνουμε. Με άλλα λόγια, η γλωσσική σχετικότητα υποδεικνύει απλώς τη συμβολή της γλώσσας στην παραγωγή της σκέψης, ενώ ο γλωσσικός καθορισμός επιβάλλει την ύπαρξη γλώσσας για την ανάπτυξη της σκέψης.
Με την παραπάνω θεωρητική βάση, με εξαίσιο τρόπο συνάγεται ότι η εξωγήινη σημασιογραφική γραφή ασκεί εξουσία επικύρωσης της πραγματικότητας ακόμη και της (από τη φύση της έκκεντρης) χρονικής πραγματικότητας, με τη χρήση «ολογραμμάτων» ως σύστημα πανοπτικής ορατότητας, και αυτό απέναντι στο σύστημα συμβάσεων του ατελούς προφορικού λόγου.

72 ΓΡΑΜΜΑΤΑ
Το εκτεταμένο διήγημα αποτελεί ένα τυπικό δείγμα του υποείδους steampunk της ΕΦ. Το δυνατό σημείο της είναι ότι ο συγγραφέας ξεκινά από ένα σύστημα αξιωμάτων (εμφανώς ψευδών με τα σημερινά δεδομένα) και φτιάχνει σε μια αξιοθαύμαστη άσκηση λογικής, μία επαρκή «ψευδοεπιστημονική» θεωρία για τις ανάγκες της αφήγησης. Αυτή η θεωρία, τηρουμένων των αναλογιών, φαίνεται αληθοφανής και συγκροτημένη νοούμενη ως τυπική – συντακτική υπερδομή, της οποίας το εννοιολογικό περιεχόμενο βρίσκεται στην εμπειρική παρατήρηση του φανταστικού κόσμου, ενός σχεδόν κλειστού θερμοδυναμικού συστήματος που περιβάλλει τον ήρωα της ιστορίας.
Και εδώ βλέπουμε ακόμη περισσότερο την άποψη του συγγραφέα για τη δύναμη της γλώσσας. Ενώ ο προφορικός λόγος με την εκφορά του ρυτιδώνει την επιφάνεια του κβαντικού συνεχούς, προσφέρει ζωή (ως πνοή ζωής από τον Δημιουργό) και εμψυχώνει το δημιούργημα. Αντίθετα, (κατά την ταλμουδική παράδοση) ο γραπτός λόγος είναι ατελής και δίνει μόνο στοιχεία ζωής. Δίνει κίνηση αλλά όχι λόγο, συνεπώς όχι ολοκληρωμένη ζωή. Καταλήγουμε όμως, στην προοπτική διαιώνισης του ανθρώπινου είδους σα μια ηχώ σε μια αυτοσυντηρούμενη αντήχηση.
Η δυνατότητα χειρισμού των ονομάτων μας θυμίζει το προνόμιο του Αδάμ να ονοματοδοτήσει τα ήδη δημιουργήματα.
Στην ίδια ιστορία, εμφανίζεται και το κείμενο της κακοτυπωμένης προκήρυξης της σελίδας 241. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, έδωσε στον συγγραφέα την ευκαιρία να αναφερθεί  έστω και ακροθιγώς και να ειρωνευτεί το σύστημα με τη δήθεν κατοχύρωση της πνευματικής ιδιοκτησίας και την εξαντλητική εμπορική εκμετάλλευση της πατέντας, πράξεις που στραγγαλίζουν την επιστήμη, και κυρίως την ιατρική η οποία προοδεύει δυσανάλογα αργά σε σχέση με την ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας και των αντίστοιχων μαθηματικών και υπολογιστικών εργαλείων.

Και ας κλείσουμε με τον Γκέντελ (αναφέρεται στο Διαίρεση με το Μηδέν) περισσότερο γνωστό για το περίφημο θεώρημα της μη πληρότητας: «Κάποιοι δεν μπορούν να πουν την αλήθεια, άλλοι δεν μπορούν να πουν ψέματα, αλλά κανείς απ' ότι φαίνεται δεν ξέρει τη διαφορά».